نڤیسارەکا مە ل گۆڤارا مەتین هژمارا 243 بەلاڤ بوویە.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ل دووڤ دیتنا پڕانیا فیلۆسۆف و جڤاکناسێن ناڤدار، شۆڕەش ئانکو دەرکەتن ژ چوارچۆڤێ وی وەختێ هەی و بزاڤا گوهۆڕینێن رەهوریشالی و پاقژکرنا هەودانا دەستەلاتا کەڤن ژ هەر گەنیاتیەکا سەرهەڤی هێلای و بەرەف باشتر دا کو سیستەمەک نووتر ژ یێ بەرێ رۆلێ خوە ببینت د خزمەتا پتریا خەلکێ ستەم لێکری دا.
ل ڤێرە، دڤێت وێ خالێ ژ بیر نەکەین کو دوور نینە هەکە هات و پشتی هینگێ ئەو کەسێن ب شۆڕەشێ رابووین، ل سەر هەمان سیستەمێ خەلەت یێن بەری خوە چۆن و جڤاکەک خودان هشیاری و ئیرادە هە بت، هەر وەک رەوشەنبیر و شۆڕەشگێڕێ مارکسی ((ریجی دۆبرێ)) بەحس دکەت کو شۆڕەش د شۆڕەشێ دا بهێت کرن، مینا پشتی روودانێن شۆڕەشا فرەنسی ل سالا 1789 شۆڕەش دژی سەرکێشێ شۆڕەشێ ((رۆپسبیر))ی هاتیە کرن و ل گەل دەستەکا وی، مینا لویسێ شازدێ ژناڤبری و شۆڕەش بەردەوام بوو، هەتا ژ بنەمایێن بەرێ پاقژ بوویی.
ل پەی گەلەک تیۆر و ڤەکۆلینێن دەربارەی تێگەهـ و بنەمایێن شۆڕەشێ هاتینە کرن، دبت ئێکەمین کەس بەحسێ شۆڕەشێ یان گۆهۆڕینا سیستەمێ دەستهەلاتا سیاسی بەرەف باشتر کری، زانا و فیلۆسۆفێ گریکی ((ئەرستۆ)) بوویە. ل وی دەمی، ئانکو بەری پتر ژ 2000 سالان وی وەسا شۆڕەش ل قەلم دایە کو ب دو رێکا پرۆسێسا وێ ل سەر هەر دەستهەلاتەکا زۆردار خوە دسەپینت. یا ئێکێ: گوهۆڕینا کامل د دستووری دا و هەلوەشاندنا دستوورێ کەڤن. یا دووێ راستڤەکرنێن رێژەیی د دستووری بەرێ دا. پشتی ((ئەرستۆ))ی و قۆناغێن د دووڤ دا هاتین و هەتا نها دیتنا زانا و جڤاکناسان ل سەر شۆڕەش و گوهۆرینێ د پێشکەڤتنێ دانە.
دێ بینین هەتا بەری قۆناغا شۆڕەشا بریتانی دژی سیسەمێ شاهی و دانانا سیستەمێ دستووری پەڕلەمانی، پاشی شۆرەشا ئەمریکی و دووماهییا نەدووماهی شۆڕەشا فرەنسی هەلبوونا ئاگرێ شۆرەشێ ب دیتنەک کلاسیکی دهاتە ناڤکرن، ئانکو گوهۆڕینا دەستهەلاتا کەڤن ب دەتستهەلاتا نوو، ب رێکا سەرهلدان و رابوونا جەماوەرێ کەربگرتی دژی ستەما دەستهەلاتا خوە سەپاندی. لێ پشتی گەشەکرنا فیلۆسۆفییا مارکسی، تێگەهێ شۆڕەشێ بەرفرەهتر لێ هات و ئەو دەستەکا ب شۆڕەشێ رادبت ب دەستەکا بژارەیا پالە و جۆتیار و زەحمەتکێشان پێک دهێن ب چینا پرۆلیتارییا ناڤدار هاتە ل قەلەم دان. ئێدی رۆژ بۆ رۆژێ ڤی زاراڤێ سیاسی گوهۆرانکری ب خوە ڤە دیتن، هەتا کو گەهشتیە شۆڕەشا ئۆکتۆبەرێ ل سالا 1917 ل رۆسیا دەمێ بەلشەفیێن مارکسی دژی قەیسری کری، ئێدی شۆڕەشێن گەلان وەرچەرخانەک نوو پەیدا کر و ب تێگەهێ برۆلیتاری ب گۆرەی فیلۆسۆفییا مارکسی هاتە نیاسین. لێ تێگەهێ ژ هەمییان هەڤچەرختر بۆ شۆڕەشێ ئەوە کو گوهەڕتنەکا سەرانسەرییا کاملە و هەمی سازیێن بەرێ یێن دەستهەلاتێ ڤەدگرت ژ بوو چەسپاندنا قانوونێ، دادپەروەریێ و دەمۆکراسیێ کو ئەرک و مافێن تاکی تێ دا بهێنە پاراستن.
پترییا شۆڕەشێن گەلێن جیهانێ پشتی شۆڕەشا ئۆکتۆبەرێ هاتین ب هەمان درووشمێ شۆرەشا پرۆلیتاری بوویە کو لینینی، ترۆتسکی، ستالینی، گرامشی، گیڤارای و سەردارێن دی یێن خودان ئایدیۆلۆجییا مارکسی گوهۆڕین تێ دا کرین بیێ گەوهەرێ سەرەکی یێ فیلۆسۆفییا مارکسی و ئنجلزی ژ دەست بدن. ب وێ گەرمێ گەلەک وەلاتێن بندەستی کۆلۆنیالیزمێ ل وی وەختی ئازاد بوون، لێ مخابن کورد ل وی وەختی نەشیان مفای بۆ خوە ژ وێ قۆناغا زێڕین ببینن، شوونا دو پارچەیێن کوردستانێ ل سەر دەمێ جەنگا چالدێرانێ ل سالا 1514 ل ناڤەرا سەفەوی و عۆسمانییان روودایی بکن ئێک پارچە، ل سالا 1916 ل دووڤ رێکەڤتنا سایکس ـ پیکۆی کرنە چوار پارچە و هەتا نوکە بەردەوامە.
هوسا شۆڕەش وەک دیاردەیەکا جڤاکی دهێتە نیاسین کو کۆمەکا شۆڕەشگێڕان پێ رادبن، مەرج نینە زوو یان درەنگ بگەهنە ئارمانجێن دەستنیشان کرین.
ل پەی ڤی تێگەهـی، پشتی روودانێن هەردو جەنگێن جیهانێ ل سەدێ بیستێ رووداین و پشتی هینگێ جەنگا سار ل ناڤبەر رۆژئاڤا ب سەرکێشیا ئەمریکا و رۆژهەلاتا مارکسی ب سەرۆکاتییا ئێکەتییا سۆڤیەتییا جاران دەست پێ کر و کوردان ژی ل دەستپێکا سالێن شێستان بەردەوامی ب شۆڕەشێن خوە دا. ئێک ژ وان شۆڕەشێن ناڤدار، ب سەرۆکاتییا نەمر مەلا مستەفایێ بارزانی بوو کو بۆ جارا ئێکێ ل کوردستانا باشوور ب شێوەیەک پێشکەفتیتر ژ شۆڕەشێن سالێن بیستان و سیهان و چلان، ل 11 کەوچەرینا 1961 دەست ب شۆرەشێ کر و نیزیکی چواردە سالان ڤەکێشا و دووماهییێ ژ بەر گەلەک فاکتەرێن ناڤخوەیی و دەرانی شۆرەشا چەکداری نەگەهشتە ئارمانجێن خوە و گوهۆڕینێن رەهوریشالی و گەهشتنا مافێ ئۆتۆنۆمی کۆ هینگێ درووشمێ شۆرەشا ئەیلۆلێ بوویە، مان حوبر ل سەر کاغەزێ و شکستنا شۆڕەشا ب پشتەڤانییا خەلکەکی خودان بەرژەوەندی هاتیە کرن، هەر وی خەلکی ل دووڤ بەرژەوەندیێن خوە ل 5 ـ 3 ـ 1975 ب دووماهی هینا و دەستێ خوە ژێ کێشا و جارەکا دی کورد تەنگزاری دەر و کۆلانێن هەر وان ئالییان کرن ئەوێن شۆڕەش ب دووماهی ئینایی.
نفشێن بەری سالێن نوتان دزانن پشتی هینگێ جارەکا دی شۆڕەشا کوردی یا چەکداری ب دەمەکی کێم، زێدەتر ب نەفەسەکا حزبی یا بەرتەنگ دەست ب رێکخستنێن خوە کر و رۆژ بۆ رۆژێ خورتتر لێ هاتن، هەتا کو ل سالا 1980 شەڕێ ئیراقێ و ئیرانێ یێ کو هەر ئەگەر شۆڕەشا کوردی بوویە دەست پێ کری، ئێدی شۆڕەشا نوو یا کو ب شۆڕەشا گۆلانێ دهێتە نیاسین ب هێز کەت و گەلەک دەڤەرێن کوردستانا باشوور کەتنە بن کۆنترۆلا هێزێن پێشمەرگەی، هەتا ل سالا 1988 شەڕێ ئیراقێ و ئیرانێ ب دووماهی هاتی، جارەکا دی شۆڕەش ل ژێر هێزا هێرشا کێمیاوی و چەکێ گرانێ ئەنفالێن رەش، شکەست و کورد دەربەدەری کەمپێن ترکیا و ئیرانێ بوون.
پشتی شەڕێ کەنداڤی یێ ئێکێ وەک فاکتەرەکی سەرەکی سەرهلدانا گەلێ کورد ل باشووری ل بهارا 1991 دژی رژێما بەعسیان پەقی و پڕانیا ئاخا داگیرکری هاتە رزگار کرن.
مخابن پشتی گەلەک گوهۆڕینێن ل ڤان 32 سالێن دووماهیێ ب سەر هەرێما کوردستانێ دا هاتین، لێ هەتا نوکە رۆژ بۆ رۆژێ رەوش کەمباخترە و پتر ئاخا ئازاد کری یا دهێتە ژ دەست دان، ژ بەر کو فاکتەرێن ژ ناڤ دا و دەرڤە هاریکار نەبووینە هەر ل دەستپێکا سەرهلدانێ گوهۆڕینێن رەهوریشالی بهێن کرن و جڤاکێ کوردی ژ خائین و خوەفرۆشان پاقژ بکەن و حزبێن کوردی، دووری بەرژەوەندییا بەرتەنگا حزبی ببنە خودان گۆتارەکا ئێکگرتی د بەرژەوەندییا گشتی دا و دەمۆکراسی ببتە دەستهەلاتا راستەقینە و قانوون بەرقرار ببت.. ئەنجامێ ڤێ پرۆسێسا نەساخلەم، نها خائین و خوەفرۆشێن دوهی یێن بووینە بەرپرس و سەرکێش، رەنگە هەکە پارتێن دەستهەلاتێ ب تایبەت پارتی کوڕێن ئاغان و مەلان نەکەتە کاندیدێن خوە ب هیڤییا شۆڕشگێڕ و رەوشەنبیران ڤە گەلەک کێم کورسییان ب دەست ڤە بینن. دوور نینە هەتا دەمەک درێژ کارتێکرنا نەبوونا گوهۆڕینێن رەهوریشالی د سەرهلدانا 1991 دا و قۆناغێن پشتی هینگێ ژی هاتین رەوش هەر هۆسا بمینت هەکە کامباختر لێ نەهێت، ژ بەر کو جڤاکێ مە ژی هێشتا نەگەهشتیە تۆزا جڤاکێن ئۆرۆپی و ئەمریکی، دەمێ بەری گەلەک چەرخان شۆرەش کرین و پاشی شۆڕەش د شۆرەشێ دا کرین. ئەوا مایی مە نەگۆتی کریارا تیرۆریا 11ی سبتەمبەرێ ژی بەری 22 سالان ژ لایێ گرۆپێ (قاعیدە)ڤە دژی گرنگتریێن سازیێن ئابووری، لەشکری، سیاسی و جڤاکی ل ئەمریکا وەرچەرخانەکا نوو بوو د گوهۆڕینا سیستەمێ جیهانی یێ کاپیتالزمێ دا ب دیتنا ئیسلامێ کو وەسا دیت دێ ئەمریکا و رۆژئاڤا ژ ناڤ بەت، لێ هەتا نها شکەستن هینایە و پڕانیا وەلاتێن ئیسلامێ ل رۆژهەلاتا ناڤین بەردەوام یێ باجا وێ شۆڕەشا خەیالی یا ئیسلاما سیاسی و خەریبیا زڤڕاندنا ئمپراتۆرییا ئیسلامێ دکەن ددەت، وەکی ب کوردی دبێژن ((ریهـ ژی دانانە سەر سنبێلان!)) و هەڤڕکییا شارستانییان بەردەوامە و شۆڕەش رێکا ئازادییا گەلانە.
تێبینی
مفا بۆ نڤیسانا ڤێ گۆتارێ ژ ئەنترنێتێ هاتیە وەرگرتن
