دیمەنێ سیاسەتکرنا دینی د خزمەتا کەسۆکی و نەتەوەیی دا، بۆ من زەلالتر لێ هات، پشتی من خواندنا دیرۆکا دەولەتا ئەمەوی ب دوماهی هینای و پاشی ل ڤێ دوماهییێ من دیرۆکا دەولەتا عەباسی یا لیکۆلەر دکتور محمەد سهەیل طەقۆش خواندی. ئەڤ پرتووکە ژ قەبارەیێ مەزنە و ژ 282 رووپەلان پێک دهێت و لێکۆلەری لسەر 11 چاپتەران پارڤە کرییە.
راستە نڤیسەری وەک لێکۆلەرەک ئەکادمی بزاڤ کرییە کو پرتووکێ ب بێلایەنی و ل دووڤ میتۆدێ زانستی بنڤیست و مفای ژ کۆمەکا ژێدەرێن خویانی و بیانی ببینت، لێ نەشییایە وەک پێدڤی خوە ژ لایەنگرییا دینی و نەتەوەیی و مەزهەبی رزگار بکەت. نڤیسەر هەر د پێشکەکییا پرتووکێ دا ئاماژەیێ ددەتێ کو دیرۆکا دەولەتا عەباسی ل سەر بناغەیێ دەولەتا ئەمەوی یا عەرەبی هاتییە دانان و دیرۆکا وێ گەلەکا ئالۆزە و گەلەک چەق ژێ دچن. ئەنجامێ پێشڤەچۆن و سەیرۆرەیا جڤاکێ ئیسلامی و گوهۆڕانکارییێن بەردەوامێن، ئابۆری، جڤاکی، سیاسی و لەشکەری، زێدەباری کارتێکرنا دەمارگیری یا فارسان و تورکان د قۆناغێن جودا دا ل سەر وێ دەولەتا پتر ژ پێنج چەرخان سەرکێشییا ئیسلامێ کری، نەشیا وەکی پێدڤی بەردەوامییێ ب سیستەمێ سیاسی دینی یێ خیلافەتا ئیسلامێ بدەت و هەر ژ دەمێ پشتی کەتنا وێ دەولەتێ لسەر دەستێ هۆلاکۆیێ مەگۆلی ل سالا 1258 زاینی و خیلافەت ژ دەست عەرەبان ب فەتوایەکا ئیمامێ حەنەفی هاتییە دەرێ و کەتییە دەستێن تورکێن سەلجۆقی، هەتا سالا 1924 ئەو خیلافەت ب دەستێن کەمال ئەتاتۆرکی هاتییە ئێخستن، ژ هینگێ وەرە ئیسلام بێ خەلیفە مایە و پەرتەبەلاڤبوویە و تائیفێن سنی وشیعی رەوش پتر ئالۆز کرییە.
نڤیسەرێ پرتووکا دیرۆکا دەولەتا عەباسی یاکو حوکمێ وێ 524 سالان ڤەکێشای دەولەتا عەباسی ل سەر چوار قۆناغان پارڤە دکەت:
قۆناغا ئێکێ: قۆناغا پێشکەفتنێ و گەشەسەندنێ ژ 750 – 847 زاینی، ب خیلافەتا ئەبۆ لعەباسێ سەفاح دست پێ دکەت و ب خیلافەتا ئەلواثق ب دوماهی دهێت.
قۆناغا دووێ: قۆناغا هەژمۆنا تورکان ژ 847 – 946 زاینی ب خیلافەتا موتەوەکلێ دەست پێ دکەت و ب خیلافەتا ئەلموستەکفی ب دوماهی دهێت.
قۆناغا سێیێ: قۆناغا بۆییهییێن فارسییە، ژ 946 – 1055 زاینی، ژ خیلافەتا موستەکفی دەست پێ دکەت و ب خیلافەتا ئەلقائیمی ب دوماهی دهێت.
قۆناغا چوارێ: قۆناغا دەستهەلاتا سەلجۆقییێن تورک بوویە، ژ 1055- 1258 زاینی ژ خیلافەتا ئەلقائیمی دەست پێ دکەت و هەتا خیلافەتا ئەلمستەعسمی ڤەدکێست و دەولەتا عەباسی تنێ ناڤ دمینتە د دیرۆکێ دا.
د ڤێڕاچۆنا نڤیسارا خوە یا ئەکادمی دا، لێکۆلەر ب تنێ ڤۆناغا ئێکی یا دەولەتا عەباسی ب چەرخێ پێشکەفتنا ئیسلامێ ژ هەمی بیاڤێن سیاسی، ئابۆری جڤاکی لەشکەری و بازرگانی و رۆشەنبیریڤە دبینت، تایبەت ل سەر دەستێ ئەبۆ جەعفەرێ مەنسۆر، وەک ئاڤاکەرێ باژێڕێ بەغدایێ و هارۆنێ رەشید و مەئمۆنی و پەسنا وان و هندەک خەلیفەیێن دی وەک راگرێن دەولەتا ئیسلامێ و عروبێ دکەت، سەرەڕایی مایتێکرنا تورک و فارسان د کاروبارێن نافخوەیی یێن سیستمێ خیلافەتێ دا.
د تەوەرەکی دی دا، نڤیسەر وەسا باس دکەت کو راستە پێشکەفتنا دەولەتا ئیسلامێ ل وی دەمی ژ گەلەک ئالیانڤە گەهشتە گوپیتکێ، تایبەت ژ لایێ رۆشەنبیری و وەرگێڕانا پرتووکێن بیانیڤە و ئاڕیشەیا خەلق و ئەزەلییەتا قورئانێ پەیدابوو و قوتابخانەیێن عەقلی مینا موعتەزیلان و ئەشعەرییان سەر هلدا و کەتنە هەڤڕکیی دگەل قوتابخانەیا فەگوهازتنا گۆتنێن پێغەمبەری، لێ پترییا خەلیفەیێن عەباسی وەکی خەلیفەیێن ئەمەوی هزرڤان و روشەنبیرێن خوە یێن باوەری ب عەقلی هەی و قوتابخانەیا ڤەگوهازتنێ ئێخستییە د گومانێ دا، ژناڤبرن و رەڤاندن و ب زەندیقییێ و کافربوونێ ل قەلەم دان.
د تەوەرەکێ دی دا، نڤیسەر وەسا دبینت کو پشتی قۆناغا ئێکی دەستهەلاتا دەولەتا ئیسلامێ پتر کەتییە دەستێن تورک و فارسان ب ناڤێن جودا جودا، رۆژ بۆ رۆژێ هەیبەتا خەلیفەی بەرەف لاوازبوونێ چۆیە و دەستهەلاتا وی تنێ وەک رەمز مایە، هەتا دوماهییێ ل سەر دەستێ مەغۆلان ب دوماهی هاتی.
د تەڤ چاپتەرێن پرتووکی دا، نڤیسەری ب تێر و تەسەلی باسێ هەر چوار قۆناغێن دەولەتا عەباسی ژ هەموو ئالیانڤە کرییە، تایبەت لایێ جڤاکی، سیاسی، ئابۆری لەشکەری و رەوشەنبیری و کارتێکرنا یاخیبوون و شۆڕشێن ناڤخوەیی و دەرڤە یێن مەزهەبی و تائیفی و رگەزپەرێسی ل سەر رەوشا دەولەتێ ژ ئالییەکی ژ ئالییەکێ دی بەرخودان و شەڕێن درڤە دگەل بیزەنتی و تورک و فارسان و وەلاتێن دی ژ ئالییەکی کو کێمجاران رەوش ئارام و خوەگر بوویە د دوەلەتا ئیسلامێ دا، ژ سینۆرێن چینێ هەتا ئەندۆلسێ و مەغربێ و دەڤەرێن دی ڤەگرتین.
نڤیسەر هەر وەسا ب هووری هەڤڕکی و ناکۆکییێن ل سەرا کۆرسیێ ل دووڤ سیستەمێ میراتگرێن خەلیفەیێ ئەمەوی معاویەی داهێنای کو کۆڕ شوونا بابێ د دەستهەلاتا خیلافەتا ئیسلامێ دا بگرت دیار دکەت کو گەلەک جاران ب پیلانێن جۆراوجۆر مالباتێن خەلیفە و سولتانان ئێکودو ژ ناڤبریە و زیان گەهاندیینە دین و دولەتێ و هەلوەستێ نەیارێن دەرڤە و ناڤدا ب هێز ئێخستییە، هەتا دۆماهییا دەولەتا خیلافەتا عەباسی ب ئەگەرێ هەڤڕکییێن دژوارێن مەزهەبی یێن سنی و شیعی ب دوماهی هاتین ل ناڤبەرا وەزیرێ دەستێ راستێ یێ سنی ب ناڤێ مجاهدالددین ئەیبک ئالدواتدارێ بچووک و یێ دەستێ چەپێ یێ شیعی ب ناڤی مووئەیدالدینێ کوڕێ عەلقەمی، ئەڤێ دوماهییێ بنڤەبنڤە ناڤخوەیی فتنە دئازراندن و ژ دەرڤە پەیوەندی د گەل هۆلاکۆی هەبوون هەتا هێزێن وی هیناینە د بەغدا دا و خەلیفە ئەلمستعەسم و ب خێزانڤە رادەستی مەگۆلان کرین و ژیانا وان د گەل دولەتا عەباسی ب دوماهی ئینای و بەغدا پایتەخت وێران کری.
هەروەسا نڤیسەر د تەوەرەکێ دی دا باسێ خالەکا دی یا لاواز ل دەف خەلیفە و سەرکێشێن دەولەتا عەباسی دکەت کو ئەو نەدشیان هەژموونا خوە د چارچۆڤێ دەولەتێ دا ب هێز بێخن و نەهێلن بزاڤێن ژیڤەبوون و جودابوونێن دەولەتێن نەتەوە و مەزهەبێن دی ل …رۆژهەلات و رۆژئاڤا و باشوور و باکوران پەیدا نەبن، ژ بلی هەڤڕکییێن دەمارگیری دگەل فارسان و هەڤڕکییێن جوداجودا دگەل تور
مالباتا عەباسییان د ناڤبەرا دولەتێن دینی و سیاسی دا
