کتێبا [نەزانینا پیرۆز] و زەلالکرنا ترسا مژدار د ناڤبەرا دینی و کۆلتۆری دا

پرتووکا نەزانینا پیرۆز (الجهل المقدس – زمن دین بلا ثقافة) ئێک ژ وان پرتووکێن گرنگە هزرڤانێ فەرەنسی ئۆلیڤێ روا نڤیسی و سالح ل ئەشمەر ل سالا 2012 وەرگێڕایە زمانێ ئەرەبی و ژ 341 بەرپەڕێن قەبارێ ناڤنجی پێک دهێت ل سەر پێشەکییەکێ و 7 چاپتەران پارڤە کرییە و کاکلا مەبەستا نڤیسەری بەربەلاڤبوونا دیاردیا گوهۆڕینان دینێ خوە یێ رەسەن و باوەری ئینان ب دینەکێ نوو ژ لایێ ب سەدان ملیۆن کەسانڤە ل سەرانسەری زەمینێ و پترییا دینگوهۆڕان باوەری ب پرۆتستانتی و مەزهەبێن وێ هینایە و باوەرداری ب کاتۆلیکیێ د کێمبوونێ دایە.
ژ سەرناڤێ پرتووکێ یێ بالکێش خویا دبت کو بۆ دەستەکا بژارە یا رۆشنبیران هاتییە نڤیسین، ژ بەر هندێ دبت سەرناڤێ وێ نەزانینا پیرۆز (یان دەمێ ئولێ بێ رەوشەنبیری) بۆ خواندەڤانێ ئاسایی مەندەهۆشییەکێ پەیدا کەت، ژ بەرکو تشتێ پیرۆز ل دەف وی یەقینییە و باوەرییەکا مکوم پێ هەیە. بەرانبەر نڤیسەر وەسا دبینت کو ئەو دیاردەیا جڤاکی وەک دین پترییا خەلکی باوەری پێ هەی و پیرۆز دبینن و ژ رۆشەنبیرییێ دابڕی، ب ترس دبینت و نائێحتە د چوارچۆڤێ دینێ راستەقینە دا، راستییا وێ ئەو نەزانینێ شوونا دینی پیرۆز دکەن.
ژ دارشتن و بۆچۆنێن نڤیسەری خوینەرێ هشیار دێ زانت کو ناڤبری پرتووکا خوە ب بێ لایەنی و ئەکادمی نڤیسییە و مەبەستا وی نەدینەکێ دەستنیشان کرییە، وەک خودانێن تیۆرییا پیلانێ دبینن کو چونکی نڤیسەر نە بسۆرمانە رەخنەیا ئیسلامێ دکەت، یا دروست پرتووکا نەزانینا پیرۆز پرتووکەکا گشتییە و پترییا دین و مەزهەب و تائیفەیێن دینی ل سەرانسەری جیهانێ بێی جوداهی ئێخستێنە ژێر ڕۆناهییا گومانێ و ب دیتنەک ئەکادمی تەئویل کرینە.
ئۆلیڤێ پتر بەحسێ کارتێکرنا دینان ل سەر هەڤدو ل سەر دەمێ جیهانگیرییێ دکەت و کۆمەکا پرسیاران دەربارەی مشەختییا خورت ژ دینەکی بۆ دینەکێ دی دئازرینت و د پرست:چاوا کەنیسەیەکا مینا کەنیسەیا ئنجیلی پرۆتستانی شیا رەهێن خوە ل وەلاتێن مەغربا ئەرەبی ب شێوەیەک مەندەهۆشانە داهێلت و بەرانبەر نەشیا ل بەرازیلێ وەسا رەهێن خوە کوور ببت؟
خالەکا دی یا گرنگ نڤیسەر د پرتووکا خوە دا ئاماژەیێ ددەتێ کو جارەکا دی باوەرییا خەلکی ب دینی زڤڕییە. واتە جیهانگیری نەشیایە گیانێ ئازاد د خوەدیێ مرۆڤی دا رازی بکەت، وەک هەبوونا وێ رۆحا ل دەف مرۆڤی هەردزکماک دا هەی. یا ژ وێ گرنگتر نڤیسەر جیهانگیرییێ ژی ددانتە ژێر پرسا ئازادییێ. خالا بەرچاڤتر د شەڕەنیخا باوەردارێن دینان دا ل سەر دەمێ جیهانگیریێ، ئۆلیڤێ بەحس دکەت کو دژوارییا باوەردارییا دینی ل ئیرانێ نەشیا وەک پێدڤی جڤاکێ سڤیل بکەتە ژ جڤاکێن جیهانگیڕییا کارتێکرنەکا مەزن لێکری.
دڤێڕاچۆنا پرتووکێ دا ئۆلیڤێ وەسا بەرسڤا پرسێن خوە ددەت کو ل چارێکا دوماهییا چەرخێ بیستێ جیهان روو ب روو بووویێ، ئێکێ ژ وان وەسا ددیت کو جیهانیبوون (سەیرۆرەکا حەتمییە) و مەرجێ نووخوازیێیە و دێ ئەنجامێ خوە یێ بەروەخت هەبت. یێ دووێ وەسا ددیت کو یێ دیندار زڤڕی، وەک نەرازیبوون بەرانبەر رەوشەنبیرییا ژ دەست دای یان یا وەهمی یان وەک رۆخسارەک جیاواز د ناڤ نووخوازییێ دا.
ئایا دڤێت رژێما دژوارخوازا (لائێکیێ) بەرانبەر دینی بسەپینن لسەر بەهرا ئازادییا کەسۆکی هەکە هات و پێدڤی بوونێ، یان نووکرنا دینی دبتە رەنگڤەدانا هەمەجووریێ و زەنگینییێ و ئازادییا مروڤی؟
وەسا دیارە فرەنسا و تورکیا سەپاندنا لائیکییێ لسەر تایباتمەندییێن خەلکێ خوە هەلبژارت، سەرەڕایی کو ئەو هەڤدژییە دگەل درووشمەکێ شۆڕشا فرەنسی بەرهەمئینای ب هەرسێ پەیڤێن ( ئازادی – دادپەروەری – وەکهەڤی). ئەڤە پتر د هەلوەستێ حوکمەتا فەرەنسا یێ دژوار دا ل خوادنگەهان پەیدا بوو پشتی مەرجێن دژوار لسەر پێچدارییا ئیسلامێ داناین.
دەربارەی پێکڤە پەچروومەکرنا سیاسی و دینی ئۆلیڤێ روا وەسا دبینت کو هەردو دێ بەرەف ئاقارەکێ نەدیار چن، چونکی ئاراستەیا وان گەلەک ژێکدوورە، ئانکو هندی دیندارییە تاکییە و سیاسەتڤانی کۆمییە، یێ ئێکێ داخوازییا ئازادییێ دکەت یێ دووێ داخوازییا هەڤگرتنێ دکەت. ژ باشیێن سیاسەتێ ئەوە دین ژ خوە دوور کر و ئازادی دایێ بێی کو کارتێکرنا خوە لسەر ئاراستەیا سیاسەتێ هەبت بەردەوامییێ ب کرنا رێورەسمێن خوە بدەت. پاشی نڤیسەر دینی و سیاسی د گۆشەیەکێ دی ڕا نێزیک دکەت و پرسیار دکەت ئایا شیانا خەونا دینداری یاکو وەرارێ دکەت و گرانگییا وێ د هۆکارێن راگەهاندنێ و سیاسەتێ دا ب دروستی ممارەسا دینی دبینن؟ پاشی بەرسڤێ ددەت کو دینی چو وەرارا بەرچاڤ نەکرییە و ئۆرۆپا دکەتە نموونە کو سەرەڕایی پاپا یۆحەنا پۆلسێ دووێ نووژەنکرن د میدیایێ دا کر، لێ نەشیا ژمارا گەنجێن ژ بیاڤێ کەهنۆتێ کاتۆلیکی دوور کەتین زێدە بکەت و هەر یێ ل کێمییێ ددەن.
گرنگترین تەوەرێ نڤیسەری د پرتووکا خوە دا ئازراندی تەوەرێ ژێیاتییا دینی و رۆشەنبیریێ بوو و وەسا پرس کرییە ئایا دین پارچەیەکە ژ رەوشەنبیرییێ؟ د بەرسڤا خوە دا وەسا ئاماژەیێ ددەتێ کو هندەک دینێن بێ لایەن هەنە ژ ئالییێ کولتۆریڤە، ئەو باشتر ژ یێن ب کولتۆری بەلاڤە دبن. ئیسلامێ دکەتە نموونە کو شیانێن خوەگوجاندنێ دگەل کولتۆرێن جۆراوجۆر هەنە. هەر وەسا هندەک دینێن ئەتنیکی هەنە تەکەزیێ لسەر ژێکڤەبوونا دینی ژ کولتۆری دکەن، بەحسێ جهوویاتییێ دکەت کو ل دەستپێکێ وەک نموونە دینەکێ نەتەوەیی بوو، لێ پاشی پەرتەبەلاڤ بوو و روو ب روویی گوهۆڕینا کولتۆری بوو، دگەل کولتۆرێن دی کەتە د ئالۆزییێ دا. ژ هینگێ وەرە جهوویاتی هەڤڕکیێ دگەل سازییێن دینی و کولتۆری دکەت.
….